Is é Portach Gharascail an píosa is fearr caomhnaithe de chóras portaigh ardaithe ollmhór ó phortaigh mhóra thuilemhánna abhann a d’fhorbair áit a dtagann agus a bhfágann Abhainn na hUíne Loch Dairbhreach, nach bhfuil i bhfad ón Muileann gCearr. Cuireann gníomhaíocht an duine isteach ar an gcuid is mó de na portaigh seo anois, agus tá an-dochar déanta ar chuid acu, áit a ndearnadh stiallmhianadóireacht le haghaidh móin ghairneoireachta, ach is sampla eisceachtúil é Garascal de thírdhreach a bhíodh coitianta sa chuid seo tíre tráth dá raibh.
Cheannaigh an Roinn Airgeadais an portach in 1989 in éineacht le Portach Bhaile Chionaoith/Fisherstown. Ag an am, cheannaigh siad 203 heicteár idir an dá shuíomh, agus cheannaigh siad 506 heicteár de bhratphortach ag Bearna Bhealach Sailearnáin freisin. Ag labhairt dó i nDáil Éireann in 1990, dúirt An tAire Airgeadais ag an am, Albert Reynolds, (arbh as an Longfort in aice láimhe dó) go raibh sprioc caomhnaithe portaigh ardaithe 10,000 heicteár ag an rialtas.
Is féidir gearradh móna ar an bportach ardaithe seo a rianú siar go dtí i bhfad roimh na chéad taifid den bhliain 1840, agus insíonn muintir na háite scéalta faoin móin a bheith á tabhairt go stáisiún traenach an Mhuilinn Chearr le tabhairt don ospidéal sa Mhuileann gCearr – Ospidéal Síciatrach Lomáin. Conas a thug siad an mhóin ar iarnród? Bhuel, is é seo ceann de na stáisiúin traenach is uathúla in Éirinn…
Acomhal na hUíne – Stáisiún traenach portaigh na hÉireann gan aon bhóithre
Díreach in aice le Portach Gharascail tá suíomh stáisiún traenach Acomhal na hUíne a raibh cáil air, ag tráth amháin, mar gurb é an t-aon stáisiún traenach in Éirinn agus ar Oileáin na Breataine ar fad é nach raibh bóthar ag freastal air! (bhí an fhíric seo ina hábhar ceiste ar chlár ‘Mastermind’ tráth). Ó tharla go raibh na bailte agus na sráidbhailte is gaire cúpla míle ar shiúl, bhí sé go hiomlán ar an iargúil! Ba é an stáisiún an áit ar scar líne an Mhuilinn gCearr –an Chabháin ó líne Shligigh – Bhaile Átha Cliath.
Tá cuid mhaith den phortach ó thuaidh ar theorainn líne iarnróid Bhaile Átha Cliath – Shligigh, ar ar tugadh ‘an Phríomhlíne’ go háitiúil. Má bhíonn tú riamh ar an traein ó Bhaile Átha Cliath go Sligeach (nó a mhalairt) ní féidir an portach a chailleadh. Má théann tú i dtreo Shligigh, níl sé ach cúpla míle taobh amuigh den Mhuileann gCearr tar éis duit dul thar Loch Uail, agus má théann tú go Baile Átha Cliath tá sé leath bealaigh idir Meathas Troim agus an Muileann gCearr. Ó dheireadh 2017, téann 20 traein paisinéirí tríd an bportach go laethúil, rud a thugann na mílte daoine ón oirthear go dtí an t-iarthar agus vice-versa. Dá bhrí sin, is dócha gurb é Garascal an portach a thrasnaíonn an méid is mó daoine sa tír! Tá méid iomlán Phortach Gharascail le feiceáil ó thaobh amháin den traein, agus baint mhóna agus fómhar ar an taobh eile.
Sa lá atá inniu ann, is radharc é a thaitníonn le go leor paisinéirí traenach. Sna seanlaethanta, ba chomhartha é radharc an phortaigh de stad, nó athrú, ach deis aer a análú a bhí difriúil ón aer in áiteanna eile – rinne idir an phortach agus an loch an chuid seo den domhan speisialta. Tá trí loch i gcomharsanacht an phortaigh, agus baineann rud éigin draíochtúil leis an gcuid seo de lár na tíre.
I bhfad sula raibh an carr ar an modh iompair ab fhearr agus nuair a bhí an eisimirce an-choitianta, ba é Acomhal na hUíne an áit dheireanach a bhfaca go leor de mhuintir lár tíre portach lár tíre.
Ba é an t-innealtóir iarnróid cáiliúil Éireannach William Dargan a thóg an stáisiún mar chuid de leathnú Iarnród Mór an Iarthair Lár Tíre ón Muileann gCearr go Longfort in 1855 agus osclaíodh é bliain ina dhiaidh sin. D’fhreastail sé ar dhaoine, ní hamháin ó cheantar na Sráide in aice láimhe, ach chuir sé naisc iarnróid ar fáil do go leor úsáideoirí iarnróid go Longfort, Sligeach, an Muileann gCearr, Baile Átha Cliath agus an Cabhán go Béal Feirste.
Rith an chraobh ar feadh ‘oileán’ d’ithir mhianraí a thaisteal trí thír thearc an phortaigh chun nascadh leis an Líne Mhór Thuaisceartach ar an gCabhán agus cruthaíodh nasc intíre, lár tíre le Béal Feirste agus na sé chontae.
Tháinig teorainn leis na leibhéil tráchta agus thaifead díograiseoirí iarnróid (lena n-áirítear www.eiretrains.com) gur dhún Mór-Iarnród an Deiscirt an stáisiún in 1931. As sin amach bhíodh an t-acomhal á rialú go cianda ó bhothán comharthaí Mhuilte Farannáin níos faide ó dheas. Chaill líne an Chabháin a seirbhísí paisinéirí in 1947 agus dhún an GNR nasc an Chabháin in 1957. Bhíodh an líne in úsáid go dtí 1960, ach dúnadh ar deireadh é d’earraí. Glacadh é ina dhiaidh sin, agus leagadh an stáisiún. D’imigh an traein dheireanach ag deireadh 1960, agus thaifead grianghrafadóirí agus criú teilifíse í.
Chreidtí go háitiúil gur minic a úsáideadh Micheál Ó Coileáin an líne seo le linn Chogadh na Saoirse chun cuairt a thabhairt ar a chailín Kitty Kiernan i nGránard. Creidtear gurbh fhearr leis dul trí cheantar tuaithe na hIarmhí in áit bealach níos dírí tríd an Longfort.
Is áit í a thagann aníos sa litríocht. Sa leabhar ‘Adlestrop Revisited’ le Anne Harvey, déantar an dán cáiliúil Béarla ‘Adlestrop’ le Edward Thomas a fhiosrú ina iomláine, agus luaitear Acomhal na hUíne nuair a labhraíonn an t-údar faoi thurais mhóra traenach na hÉireann a scríobh Bradshaw faoi in 1885.
“Stopann sé le daoine a bhailiú ag Acomhal na hUíne ar an Déardaoin agus ar an Satharn. Cén grá atá san ainm! Is stáisiún é Acomhal na hUíne caillte i bportach Éireannach i lár na hIarmhí: níl aon bhóthar chuige, níl faic ann ach míle d’airgead luachra agus de raideog agus anseo is ansiúd tá paiste glas agus ballóg bhán de ghabháltas beag Éireannach i bhfad i gcéin, agus cuirtear beocht sa chiúnas nuair a chloistear cairteacha móna ag tormáil i bhfad i gcéin agus inneall mór Great Southern ar an Déardaoin agus ar an Satharn.”
Thagair an scríbhneoir agus drámadóir Éireannach mór le rá, Michael Harding, d’Acomhal na hUíne ina chuid saothar freisin. I gcolún coscrach ‘The perfect summers of my mother’s life’ san Irish Times in 2012 scríobh sé faoina mháthair, a bhí i dteach altranais sa Mhuileann gCearr ag an am.
“Tá rud éigin heroic faoina uaigneas anois, agus í ina codladh, mar go bhfuil sí ar an duine deiridh d’ochtar leanaí, a bhíodh ag dul go dtí an Iarmhí ar laethanta saoire. Thug traein ó stáisiún an Chabháin iad, agus chríochnaigh capaillín agus gaiste an turas ó Inny Junction go dtí an chearnóg i mBaile na gCros.”
Níl mórán fágtha de stáisiún Acomhal na hUíne anois, cé gur féidir an t-iaracomhal a fheiceáil go soiléir fós in aice leis an bportach, agus is féidir an cosán a thóg líne an Chabháin a fheiceáil ó chrosaire comhréidh ar an líne, chomh maith le seanáit ina raibh foirgnimh uair amháin. Is féidir an líne féin a fheiceáil fós mar gheall ar an mbealach ar fhás na crainn le 50/60 bliain anuas, cé go bhfuil trasnáin, ráillí, srl. imithe le fada. Ní féidir aon rian d’fhoirgneamh an stáisiúin a fheiceáil a thuilleadh, ach amháin fothracha bhalla tacaíochta amháin. Ba é an t-ardán an rud deireanach a leagadh. Tógadh é go luath sna 2000í agus cuireadh fál adhmaid ina áit Tá roinnt leaca ardáin go fóill ann, i bhfolach i measc fásra atá ag fás taobh thiar den chlaí adhmaid.
Beagán níos faide suas ó sheanlíne an Chabháin tá iarsmaí Float Station. Tagann an t-ainm sin ó bháirse farantóireachta dhá mhíle soir ar Abhainn na hUíne. Ba chuid de chraobh 26 míle an Chabháin é Float Station a d’fhág príomhlíne MGWR an Mhuilinn Chearr – Shligigh agus a bhí suite in aice le Lios Mhic Gofraidh.
Is é an stáisiún iarnróid beag tarraingteach seo croílár bailiúcháin spéisiúil de struchtúir a bhaineann le hiarnród, lena n-áirítear na hardáin agus iarsmaí na mbothán earraí.
Níl aon rian ann den líne go dtí go n-imíonn tú cúpla míle amach ón bportach, ag Lios Mhic Gofraidh (ar an R395 idir Lios Riain agus an Chúil).
Bhí stáisiún beag príobháideach ag Iarla Ghránard, George Forbes, a tógadh gar dá theach cónaithe, Teach Clainne Aodha, áit a raibh sé in ann traenacha a stopadh ach é a iarraidh. Dúnadh é in 1947 ach tá an t-ardán agus teach an stáisiúin, áit chónaithe phríobháideach anois, fós ann.
Tá scéal Acomhal na hUíne ina chuid d’oidhreacht thionsclaíoch na hIarmhí agus is meabhrúchán stairiúil suimiúil é ar aois mhór tógála iarnróid le linn lár agus deireadh an naoú haois déag.
BRUCE SPRINGSTEEN – AN FEAR PORTAIGH É?
Dar le húdair an leabhair ‘Land of Hope and Dreams: Celebrating 25 Years of Bruce Springsteen in Ireland’ is féidir an siamsóir Bruce Springsteen, ‘The Boss’, a rianú go sráidbhaile Ráth Eoghain san hIarmhí, áit ar baisteadh a shinsear, , Ann Garrity (litriú Meiriceánach Geraty nó Geraghty). Léiríonn taifid talún gur ghearr an teaghlach móin sa cheantar.
Léiríonn taifid níos déanaí gur bhog sí síos an bóthar chun cónaí sa Mhuileann gCearr sula ndeachaigh sí ar imirce go Meiriceá le linn bhlianta an Ghorta Mhóir agus gur chónaigh sí ar Shráid Leopold in New Jersey áit ar rugadh a mac garmhic, an sár-réalta, thart ar 70 bliain ina dhiaidh sin.
D’aimsigh na scríbhneoirí Moira Sharkey agus Greg Lewis taifid Mheiriceánacha a léirigh go raibh Ann Garrity ina bean níocháin, ach ní fios cad a rinne sí sular fhág sí an Muileann gCearr.
Rianaigh Moira Sharkey an bhean sin, Ann, go Ráth Eoghain ag baint úsáid as taifid pharóiste. Baisteadh Anne Geraty (Garrity) i Séipéal Naomh Muire, Ráth Eoghain ar 14 Deireadh Fómhair 1836. Shaothraigh a tuismitheoirí Peter agus Anne (née Kiernan), gabháltas beag i mbaile fearainn Bhaile an Locháin ar imeall Ráth Eoghain. Bhásaigh an duine deireanach de mhuintir Anne i Ráth Eoghain i dtús na 1950í, áfach.
Phós Anne Geraty John Fitzgibbons agus d’fhan siad in New Jersey. Fuair John bás go tragóideach in 1872 agus fágadh seisear clainne uirthi. Phós sí Patrick Farrell ina dhiaidh sin agus bhí beirt iníonacha ag an lánúin, Amelia agus Jennie.
Phós Jennie John McNicholas agus bhí triúr iníonacha acu, ar tugadh Alice ar dhuine acu – seanmháthair Bruce Springsteen. Phós Alice buachaill áitiúil de chuid New Jersey, Fred Springsteen, agus in 1949 thug siad ar an saol ceann de na laochra ceoil is mó ar domhan. Fuair Anne Geraty bás ar 3 Deireadh Fómhair 1923.
Tugadh cuireadh do ‘The Boss’ cuairt a thabhairt ar Ráth Eoghain in 2012 nuair a chuaigh sé le ceol i roinnt staideanna spóirt in Éirinn. Bunaíodh Coiste Bruce Springsteen Ráth Eoghain chun iarracht a dhéanamh an t-amhránaí a mhealladh chuig teach a shinsear. Níor tháinig sé chuig an bParóiste, go poiblí, áfach. Mar sin féin, tá cáil ar scéal a fhréamhacha ar fud an domhain! Tá súil againn go bhfillfidh Bruce ar an Iarmhí am éigin agus go dtabharfaidh sin ar ais chuig stair an phortaigh é!
FROM THE ‘STREETE’ TO THE SUN
Sa bhliain 1837, dúradh gur “sráidbhaile gan tábhacht” a bhí sa tSráid le linn suirbhé a rinne John O’Donovan don tSuirbhéireacht Ordanáis. Mar sin féin, tá go leor sa sráidbhaile beag a ainmníodh as treibh ársa Breacraigne (muintir bhreac) – ‘Sráid Mhaighne Bhreacraigne.’ Bhí na Breacaigh cloíte go mór agus faoi smacht ghaiscígh Chairbre-Ghabhra sa bhliain 751a.d.
Fuarthas rianta de lonnaíocht Mhéisiliteach sa cheantar, i dtír phortaigh feadh na hUíne agus ar bhruacha Loch Dairbhreach, Loch Cinnéile.
Tháinig an Chríostaíocht go hÉirinn sa 5ú hAois agus de réir an traidisiúin áitiúil, thrasnaigh Naomh Pádraig féin abhainn na hUíne agus bhunaigh sé séipéal sa tSráid – creidtear gurb é an chéad séipéal i nDeoise Ard Mhacha é.
Má tá an ceart ag na staraithe, b’fhéidir gur thrasnaigh Naomh Pádraig an abhainn ag roinnt pointí. Deirtear go mb’fhéidir gur thrasnaigh sé abhainn na hUíne san áit a bhfuil an droichead anois ar an mbealach go dtí an tSráid ón gCúil. Creidtear freisin go raibh Pádraig ag trasnú ‘idir na portaigh’, rud a thabharfadh go Garascal é ó tharla go bhfuil pointe trasnaithe díreach faoi bhun Phortach Gharascail ar Abhainn na hUíne. Tá Caisleán, móta agus bábhún anseo freisin, marcáilte ar Léarscáil OS 1837 mar ‘mhóta’ agus ‘Dún Bhaile Átha hAirne’. Bhí díog 5m ar leithead timpeall ar an gcnocán géar maol ach rinneadh damáiste dó. Léiríonn iarsmaí an méid a bhí ann den áth beag cearnógach gur áit thábhacht ba ea í san am atá thart. Ní fios ar thug Naomh Pádraig cuairt ar an bportach ag Garascal, agus é ag bogadh thart.
Deirtear gur cuireadh roinnt Easpag, a bhfuil ard-iomrá orthu, agus fiú amháin Naomh (Naomh Fionntán) in aice le Portach Gharascal.
Tá Tobar Naomh Fionntán i gCoill Fhiontáin, agus ceiliúrtaí aifrinn ann go dtí 1770. Nuair a bhí cead, thosaigh siad arís in 1905. Deirtear go bhfuil leigheasanna áirithe ag Tobar Naomh Fionntán. Chomh maith leis sin tá Tobar na Snáthaide ann, agus deirtear go bhfuil an tobar sin faoi gheasa.
Sna 1800í bhí tábhacht ollmhór, i dtaobh na réalteolaíochta de, le Teach Daramona sa tSráid nuair a thóg William Wilson, duine de na réalteolaithe is mó sa 19ú haois, athraontóir ansin réadlann agus saotharlann mhór. I measc na n-éachtaí a bhain sé amach, rinne sé na chéad tomhais chruinne ar theocht na gréine, an radaíocht ó spotaí gréine agus an chéad tomhas leictreach ar sholas na réalta. Leann a nia, Kenneth Edward, ar aghaidh lena shaothar.
D’fhanadh William Butler Yates i dTeach Chill Damháin ar an tSráid go minic Deirtear freisin go dtugadh Micheál Ó Coileáin cuairt ar an sráidbhaile agus é ag déanamh a bhealaigh go Gránard chun cuairt a thabhairt ar Kitty Kiernan. Deirtear gurbh fhearr leis bealach na radharc a ghlacadh go Gránard ná imeacht den traein i Meathas Troim. Scríobhadh faoin nasc atá ag ‘The Big Fella’ le Longfort sa phíosa seo de Longford Leader.
SÉADCHOMHARTHAÍ
Gallán na Ceapaí
Tá gallán suite ceithre pháirc ó dheas den phortach, díreach amach ón N4 tar éis sráidbhaile Bhéal Átha na Leac laistigh de lios. Tá portach eile 250m siar agus lios eile 400m siar ó thuaidh. Tá an gallán aolchloch caol ard (thart ar H 2.1m) i gceathrú Thiar Theas an leasa (WM006-043—). Tá cruth dronuilleogach agus é barrchaolaithe air agus tá roinnt spallaithe agus scoilteanna ar an dromchla de bharr na haimsire. Úsáideadh an chloch arís mar chuaille scrafa. Tá rianta doiléire de dhá chiorcal comhlárnach eitreach nó tapáilte ar an aghaidh thoir, agus feictear clocha soicéid ag an mbun. Creidtear go raibh an bealach isteach chuig an dún ar an taobh thoir.
Tá iarsmaí de roinnt ciorcail chrainn agus liosanna eile sa cheantar ginearálta, rud a thugann le fios go raibh tábhacht mhór ag baint leis an mbruach seo d’Abhann na hUíne a bhí ag dul i dtreo na Rosaí agus Barratogher. Agus tú ag dul suas an bóthar nua-aimseartha ó Shéipéal Naomh Muire i Ráth Eoghain tá caisleán ar sheanláithreán ar a raibh móta gar don reilig agus caisleán eile ar a raibh móta darb ainm ‘castlekid’ trasna an bhóthair uaidh. Thagadh uisce ó Abhainn Riffey chuig an dá chaisleán. Ar feadh an chúrsa uisce chéanna, díreach roimh thrasnú an iarnróid tá muileann uisce 1612 tógtha ar shuíomh muileann meánaoiseach.